Οι έρευνες αναφορικά με τη συνείδηση και τη νοημοσύνη των ζώων κουτσουρεύονταν παραδοσιακά από τον αυτάρεσκο ανθρωποκεντρισμό μας.
Είχαμε προαποφασίσει δηλαδή πως ήμασταν η κορωνίδα της δημιουργίας και το μόνο που κάναμε ήταν να επιβεβαιώνουμε την πεποίθησή μας.
Η σύγχρονη γνωστική επιστήμη και η ζωολογία έρχονται όμως πια να ανατρέψουν τους παραδοσιακούς (και καθόλου επιστημονικούς) ισχυρισμούς μας, υπερπηδώντας το εμπόδιο της ιδεολογικής προκατάληψης.
Πλέον οι ματιές που ρίχνουμε στον κόσμο του ζωικού βασιλείου αφήνουν τους επιστήμονες να ξύνουν το κεφάλι τους με τη νοημοσύνη και την εξελικτική προσαρμογή των ζώων με τα οποία μοιραζόμαστε τον πλανήτη.
Την ώρα που έχουμε απλώσει λοιπόν τα χέρια για να πιάσουμε τα αστέρια και να βρούμε ίχνη έλλογης ζωής στο Διάστημα, δεν είναι καθόλου κακή ιδέα να θυμόμαστε πόσο λίγα ξέρουμε πραγματικά για τα πλάσματα της Γης και τα σχεδόν εξωγήινα μυαλά τους.
Αν πρέπει να το πούμε, τα δελφίνια είναι εδώ σταθμός πονοκεφαλιάζοντας τη γνωστική επιστήμη με τις ικανότητές τους. Τα θαλάσσια θηλαστικά επικοινωνούν εξάλλου 20 φορές πιο αποδοτικά από τα πρωτεύοντα και ερευνητές του Πολιτειακού Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν υπαινίχθηκαν πρόσφατα πως τα δελφίνια μεταδίδουν απλές εικόνες (οπτικού τύπου ερεθίσματα δηλαδή) μεταξύ τους.
Κι ενώ τέτοιου είδους συμπεράσματα δεν έχουν εύκολες ελέγξιμες συνέπειες, οι εγκεφαλικές περιοχές των δελφινιών που συνδέονται με το συναίσθημα και τις ανώτερες γνωστικές λειτουργίες παραεμφανίζονται αναπτυγμένες, κάτι που υποδηλώνει πραγματική συνείδηση.
Περαιτέρω έρευνες έχουν αποδείξει ότι τα ρινοδέλφινα όχι μόνο μπορούν να μάθουν απλές «ανθρώπινες» γλώσσες (αποτελούμενες από ήχους και χειρονομίες), αλλά μέσα στη θάλασσα επικοινωνούν μεταξύ τους με χαρακτηριστικά σφυρίγματα που παίζουν τον ίδιο ρόλο όπως τα ονόματα των ανθρώπων!
Και τα κήτη δεν είναι φυσικά τα μόνα που διαθέτουν νοημοσύνη που μόλις έχουμε αρχίσει να παίρνουμε μυρωδιά…
Τα πρωτεύοντα
Πολυάριθμες μελέτες έχουν δείξει ότι συγκεκριμένα είδη χιμπαντζήδων της Δυτικής Αφρικής φτιάχνουν απλά εργαλεία από πέτρα για να σπάνε καρύδια. Καλά, αυτό το κάνει και ο άνθρωπος, θα ισχυριστεί κανείς. Μόνο που ο χιμπαντζής το κάνει εδώ και 1 εκατομμύριο χρόνια!
Η μεγάλη διαφορά εξάλλου μεταξύ του ανθρώπου της Λίθινης Εποχής και του χιμπαντζή ήταν ο μεγαλύτερος εγκέφαλός μας, που μας επέτρεψε να δαμάσουμε τη φωτιά, να κατακτήσουμε τη μαγειρική και να αποκτήσουμε έτσι μια διατροφή πλούσια σε πρωτεΐνες, βήμα απαραίτητο για να αναπτυχθεί περαιτέρω ο εγκέφαλός μας.
Πρόσφατη έρευνα που περιλάμβανε χιμπαντζήδες και ένα απλό στη λειτουργία του φουρνάκι έδειξε ότι τα ζώα άρχισαν γρήγορα να χρησιμοποιούν τον φούρνο για να ψήνουν κρέας και λαχανικά και στο τέλος έφτασαν να προτιμούν τις μαγειρεμένες τροφές από τις ωμές. Τα αποτελέσματα ήταν ιδιαιτέρως ενθαρρυντικά για τη μελλοντική χρήση της φωτιάς από τις συγκεκριμένες ομάδες πρωτευόντων.
Αλλά και ο πολυθρύλητος μακάκος που έχει μικρότερο εγκέφαλο από τους χιμπαντζήδες, κατάφερε παρόλα αυτά να αποδειχθεί πολύ πιο ικανός στην εκμετάλλευση των συνθηκών της Ολόκαινου Εποχής από τις προγονικές μας ανθρωπίδες. Κι ο μακάκος χρησιμοποιούσε εργαλεία σε μια περίοδο που ήταν μάλλον αποτελεσματικότερος οργανισμός από τους πρώιμους ανθρώπους…
Τα σκυλιά
Οι πρόσφατες έρευνες στην επικράτεια των σκύλων έχουν θέσει εν αμφιβόλω το δημοφιλές παραμύθι ότι οι άνθρωποι εξημέρωσαν τους λύκους και τους εξέθρεψαν μετά στα σκυλιά που ξέρουμε σήμερα και αγαπάμε. Η επικρατούσα θεωρία περιλαμβάνει πια μια σαφώς πιο ερεβώδη σχέση, με τους λύκους να μαθαίνουν προοδευτικά νέους τρόπους εκμετάλλευσης των ανθρώπινων κοινοτήτων και του φαγητού τους, ζώντας παρασιτικά στις παρυφές των οικισμών μας.
Η εξέλιξη των σκυλιών ήταν εξάλλου μια αδιάκοπη διαδικασία που έφερνε τους όχι και τόσο πιστούς μας φίλους σε θέση να αυξάνονται και να πληθύνονται και να προσαρμόζονται ιδανικά στο Ολόκαινο. Τα κατοικίδια σκυλιά του σήμερα έχουν επιδείξει άλλωστε ικανότητες γλωσσικής αντίληψης πολύ καλύτερες από τους χιμπαντζήδες και ο δικός τους τρόπους να μαθαίνουν την ανθρώπινη λαλιά ομοιάζει περισσότερο με τη διαδικασία που ακολουθούν τα παιδιά του ανθρώπου.
Σκυλιά μπορούν να μάθουν χιλιάδες λέξεις και οι επιστήμονες ισχυρίζονται πια ότι τα κατοικίδια μάς χρησιμοποιούν ως εφαλτήριο για την αύξηση της νοημοσύνης τους. Και μαθαίνουν φυσικά όλων των λογιών τα πράγματα μέσω απλής παρατήρησης και μόνο…
Τα χταπόδια
Όσοι ασχολούνται με τη βιοηθική ρίχνουν το βάρος στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα ως δείκτη ενσυναίσθησης. Το πρόβλημα με μια τέτοια πεποίθηση είναι τα ίδια τα χταπόδια, τα οποία δεν έχουν μεν ΚΝΣ, διαθέτουν ωστόσο συνείδηση. Ιστορίες άλλωστε για χταπόδια που το σκάνε από το ενυδρείο και σκαρφαλώνουν σε άλλα για να κλέψουν οστρακοειδή κυκλοφορούν ένα σωρό.
Αλλά και χταπόδια που αλλάζουν εντελώς τη συμπεριφορά τους απέναντι σε διαφορετικούς ανθρώπους (στη βάση διαφορετικών οπτικών ερεθισμάτων) έχουν παρατηρηθεί σε σύγχρονες μελέτες. Το παράξενο εδώ είναι πως τα χταπόδια σημειώνουν αντίστοιχα καλές επιδόσεις με τα θηλαστικά σε τεστ νοημοσύνης, αν και αυτά υπάρχουν στον κόσμο εδώ και 230 εκατ. χρόνια!
Τα χταπόδια χρησιμοποιούν εργαλεία και παιχνίδια, την ίδια στιγμή που κάποια εμφανίζουν διακριτές προσωπικότητες, όπως ακριβώς και οι άνθρωποι. Παρά το γεγονός ότι είναι εξαιρετικά μοναχικές υπάρξεις και δεν απολαμβάνουν καθόλου τις κοινωνικές συναναστροφές…
Τα κοράκια
Σε καθαρά γνωστικούς όρους, τα κοράκια Νέας Καληδονίας δεν είναι να τα παίρνεις στην πλάκα. Αρκετά μέλη της οικογένειας έχουν καταφέρει να λύσουν μια από τις δυσκολότερες και πιο περίπλοκες δοκιμασίες χρήσης εργαλείων που αναπτύχθηκαν ποτέ για ζώα! Άλλα πάλι έφτιαξαν εργαλείο (κάμπτοντας ένα σύρμα) γρηγορότερα από κάθε θηλαστικό που ελέγχθηκε, αναγκάζοντας τους ζωολόγους να επανεκτιμήσουν τις ικανότητές τους αλλάζοντας όλα τα δεδομένα αναφορικά με τη νοημοσύνη των πτηνών αλλά και τις εξελικτικές τους δυνατότητες.
Σειρά μελετών σε κοράκια από το Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον υπέδειξαν ότι τα κοράκια έδειχναν το ένα στο άλλο πώς να αναγνωρίζουν απειλητικούς γι’ αυτά ανθρώπους. Κάτι που φανερώνει ικανότητες έλλογης επικοινωνίας αλλά και αναγνώρισης μη συνηθισμένων γι’ αυτά κινδύνων…
Οι μυρμηγκοφωλιές
Όταν μιλάμε για ανώτερα επίπεδα νοημοσύνης, συνήθως δεν περιλαμβάνουμε σε αυτά τα αρθρόποδα, κι αυτό είναι κρίμα και άδικο για πολλά μέλη της συνομοταξίας. Πολυάριθμα οστρακόδερμα έχει φανεί πως μπορούν να αναγνωρίζουν και να θυμούνται το ένα το άλλο για τουλάχιστον 24 ώρες, την ίδια ώρα που επιδεικνύουν δαιμόνιες στρατηγικές κυνηγιού που θα ζήλευε αναμφίβολα ο άνθρωπος.
Κι ενώ ένα μυρμήγκι δεν θα ήταν ποτέ υποψήφιο για βραβείο Νόμπελ, μια ολόκληρη αποικία όμως μπορεί να σημειώσει αξιοσημείωτους άθλους. Οι επιστήμονες αποκαλούν τις μεγάλες και πολύβουες μυρμηγκοφωλιές «υπεροργανισμούς», καθώς μπορούν να λύνουν προβλήματα αντιγράφοντας απλές πράξεις ώστε να δημιουργούν περίπλοκα συμπεριφορικά μοτίβα.
Αλλά και το μεμονωμένο μυρμήγκι μόνο ανόητο δεν είναι, καθώς σε τόσες και τόσες μελέτες εμφανίζει αξιοπρόσεκτες ικανότητες μάθησης και αλτρουιστικής συμπεριφοράς! Η επιστήμη παρομοιάζει εξάλλου τις αποικίες των μυρμηγκιών με τις ανθρώπινες πόλεις σε όρους περίπλοκων υποδομών και αρχιτεκτονικής δεξιοτεχνίας.
Είναι όμως και το άλλο, ότι αρκετά είδη μυρμηγκιών έχουν υπερπηδήσει τα εμπόδια και φτιάχνουν πια τεράστιες αποικίες σε όρους αριθμών, έκτασης και κοινωνικής στρωμάτωσης. Το αργεντίνικο μυρμήγκι, για παράδειγμα, οικοδομεί φωλιές με δισεκατομμύρια εργάτες και πολλαπλές βασίλισσες που καλύπτουν ακόμα και εκατοντάδες τετραγωνικά χιλιόμετρα! Αυτές οι υπερ-αποικίες είναι πρακτικά αθάνατες και μπορούν να επιβιώσουν σε κάθε φυσικό περιβάλλον, λειτουργώντας πια ως αποτελεσματικό μοντέλο διαβίωσης και αλληλεπίδρασης με τη φύση…
